AI (artificial intelligence) is overal. In het onderwijs, op het werk, in onze telefoons. Het roept ook vragen op: welke banen blijven bestaan, en welke verdwijnen? En hoe zit dat met tolken gebarentaal? Worden zij straks vervangen door een app of hologram?

Volgens Maartje de Meulder, hogeschoolhoofddocent bij het Instituut voor Gebarentaal en Dovenstudies en senior onderzoeker bij het Lectoraat Logopedie: Participatie door Communicatie van de Hogeschool Utrecht (HU), is het antwoord voorlopig duidelijk: nee, tolken verdwijnen niet. Maar hun werk verandert wél.

Tolken zijn belangrijk – maar geen wondermiddel

Dove en slechthorende mensen krijgen niet altijd de toegang die ze nodig hebben. In Nederland is er al jaren sprake van een ‘tolkentekort’. Dat betekent niet per se dat er te weinig tolken zijn, maar wel dat tolkgebruikers niet altijd de juiste tolk vinden op het juiste moment. Soms is er geen tolk beschikbaar met de juiste specialisatie, of kiezen tolken opdrachten die beter in hun agenda passen. Het gevolg? Mensen missen medische afspraken, lessen, of kansen in hun privéleven.

Maar zelfs als er wél een tolk is, is dat niet automatisch ideaal. Tolken zijn mensen – en kunnen zich daarom bij het vertalen (vak onbewust) laten beïnvloeden door eigen ervaringen en aannames. Ook maken ze wel eens fouten, maar dat doet AI ook. Bovendien zijn ze niet in elke situatie de beste oplossing. Denk aan tolken in het basisonderwijs (waar kinderen nog midden in hun eigen taalontwikkeling zitten), of aan situaties waarin privacy belangrijk is. Dan geeft een gebruiker soms de voorkeur aan AI in plaats van een menselijke tolk.

Tolken zijn mensen en brengen dus hun eigen perspectieven, ervaringen en aannames mee in hun werk, en dat beïnvloedt soms hoe ze informatie overbrengen – bijvoorbeeld in woordkeuze, of intonatie. Dat hoeft niet bewust te gebeuren (daarom is het bias)

Wat kan AI dan betekenen?

AI kan helpen om toegankelijkheid te verbeteren. Veel dove mensen gebruiken al apps als Google Live Transcribe of Big Text om spraak om te zetten naar tekst. Soms is dat een bewuste keuze die een menselijke tolk vervangt, soms is het een noodoplossing omdat er geen tolk beschikbaar is. Automatische ondertiteling op Microsoft Teams, als aanvulling op een tolk, wordt een onderdeel van de dagelijkse realiteit. AI kan ook helpen met bijvoorbeeld namen, cijfers en vingerspellen, iets waar tolken het vaak lastiger mee hebben.

Daarnaast kan AI de administratieve kant van het tolkwerk verlichten. Denk aan het automatisch matchen van tolken aan aanvragen, het versturen van briefingsinformatie of het efficiënt plannen van tolkopdrachten. Dat bespaart tijd voor zowel tolken als tolkgebruikers.

En digitale tolken dan?

Er wordt volop geëxperimenteerd met avatars en met automatische vertaling tussen gebarentaal en gesproken of geschreven taal. Maar die systemen zijn nog lang niet goed. Gebarentalen zijn visueel, driedimensionaal en multimodaal: handen, mimiek, mondbeeld en ruimtegebruik spelen allemaal een rol. Voor AI is dat enorm ingewikkeld, en dat wordt door ontwikkelaars vaak onderschat.

Er is ook nog niet genoeg bruikbaar materiaal in gebarentalen om een goed systeem te kunnen maken. Het duurt dus nog een hele tijd voordat automatische vertaling tussen gesproken taal en gebarentaal echt mogelijk is – en zelfs dan zullen er beperkingen blijven.

Ethiek en technologie: een gedeelde verantwoordelijkheid

AI roept ook ethische vragen op. Voor welke gebarentalen zullen deze technologieën ontwikkeld worden, en voor welke niet of minder goed? Hoe zit het met betaalmodellen? Wie beslist wanneer een AI-oplossing ‘goed genoeg’ is om een menselijke tolk te vervangen?

In de zorg, het onderwijs of de rechtszaal kan de kwaliteit van de vertolking in het geding komen als kostenbesparing belangrijker wordt dan kwaliteit. Er is ook een risico dat technologie wordt ontwikkeld op basis van beperkte data of zonder inbreng van dove mensen. Dat kan leiden tot systemen die niet goed werken voor de gebruikers om wie het draait.

De tolk van de toekomst

Bij de opleiding tot tolk Nederlandse Gebarentaal aan de HU zal AI-geletterdheid steeds belangrijker worden. Studenten zullen moeten leren omgaan met AI-tools, zich bewust worden van de kansen en mogelijkheden, en de impact op hun werkpraktijk en het ruimere werkveld. Want tolken van de toekomst zullen niet alleen tussen talen en culturen moeten schakelen, maar ook tussen mensen en technologie.

Ben je oud-student van de HU? Alle HU-alumni zijn op donderdag 3 juli van harte welkom op de alumnibijeenkomst met als thema ‘Technologie in het beroep’.

Nieuwsgierig en wil je meer weten over de voltijd- of deeltijdopleiding tot tolk NGT-Nederlands? Kijk dan hier verder op de site van de HU!